(İğne deliği - deve) mi (iğne deliği - halat) mı?

"Devenin iğne deliğinden geçmesi" tabiri hem İncil'de hem de Kuran'da geçen bir ifadedir. Yalnız bu ifadenin doğrusunda "deve" değil, onun yerine aslında kalın ip manasında "halat" kelimesinin olması gerektiği yönünde önemli iddialarda bulunulmuştur. Bu iddia tabi bin kat daha mantıklı gözükmektedir. Aşağıdaki yazı bu konuyu "mümin" bir kişinin penceresinden ele almakta olsa da güzel noktalara değinmektedir.

Bu konuda ben sorumu en başta sorup yazıyla sizi başbaşa bırakmak istiyorum:

Bilindiği üzere, Kuran'nın Tevrat ve İncil'den kopyalanmış ve kulaktan duyulmuş bilgilerden ibaret olduğu yönünde ciddi eleştirilerde bulunulmaktadır. Allah acaba Kuran'ı anlatırken neden hristiyanların doğrusunu kendilerinin dahi tam olarak aktaramadıkları bir söylemin tıpa tıp benzerini kullanmıştır? bu söylemi hiç kullanmamış olsa ya da açıkça deve yerine halat sözcüğünü kullandırtıp bunu o şekilde müminlere öğretmiş olsaydı çok mu şey kaybederdi?

yoksa birisi ilerde işin bu noktalara gelebileceğini tabi ki hesap edemeyip ne duyduysa alıp aynısını mı kopyalamıştı?

İĞNENİN DELİĞİNDEN DEVE Mİ GEÇER YOKSA HALAT MI?

Büyük adamlar büyük işler yaparlar. Meselâ bazı büyük adamlar, büyük eserler yazarlar. Eserlerin büyüklüğü, çağlar ve devirler geçtiği halde onların geçmemesinden, pörsümemesinden, her devrin insanına ışık tutmasından gelir. Bu büyük eserler yüksek fikirler taşırlar, yüksek fikirler büyük ve seviyeli tartışmalara, bu tartışmalar, aydınlığa, hakikate giden yolda büyük ve aydınlık bir işaret taşının daha konmasına yol açarlar.

İşte bu büyük adamlardan biri de Cemil Meriç’tir. Ve tabiî ki onun eserleri de büyük eserlerdendir. Yüzyıllar geçtiği, nice devirlerin nice devirleri kovduğu fakat insanın bir türlü kapatamadığı açmazların neler olduğuna sayısız örnekler vardır onun eserinde, kendince çözüm yolları da göstererek.

Bu yazıda Cemil Meriç’in büyüklüğüne dair tekellüm edecek değiliz. Zira o, eserleriyle müsemmâdır, muarrefdir. Fakat bu yazıda biz, Cemil Meriç’in o olağanüstü dikkatinin bizlere sunduğu bir tesbitten yola çıkarak Kur’an ve İncil’de geçen bir ayetteki bir kelime üzerine dikkatleri çekmeye çalışacağız.

Üstadın Umrandan Uygarlığa adlı eserini okurten Ve Allah’ın Ruhu başlıklı yazı bir hayli dikkatimi çekti. Cemil Meriç bu yazısında Kitab-ı Mukaddes’teki bazı çeviri yanlışlarına değiniyordu. Özellikle Matta İncili’nde geçen bir âyetin mütercimlerce yanlış tercüme edildiğinin söylenmesi, -bu âyette bulunan bir teşbihin Kur’an’da da bulunması hasebiyle- beni daha da heyacanlandırdı. Cemil Meriç’e göre Matta İncili’de bulunan “Devenin iğne deliğinden geçmesi, zenginin Allah’ın melekûtuna girmesinden daha kolaydır” âyetindeki, devenin iğne deliğinden geçmesi tabiri mütercimlerce yanlış tercüme edilmişti. “Mütercim, Yunanca kamelos (deve) ile kamilos (halat) kelimelerini karıştırmış. Yani iğnenin deliğinden geçecek deve değil, halat!”[1]diyordu üstat.

Kur’an’da da benzer bir âyetin olduğunu hatırladığım için, hemen bu âyeti aramaya başladım. İlgili âyet Araf Suresi 40. Âyetti. Âyetin meâli şöyle:

“Bizim âyetlerimizi yalanlayıp da onlara karşı kibirlenmek isteyenler var ya, işte onlara gök kapıları açılmayacak, deve iğnenin deliğine girinceye kadar cennete giremeyeceklerdir! Suçluları işte böyle cezalandırırız.”

Âyette geçen hattâ yelice’l cemelü fî semmi’l hıyât ibâresindeki cml kelimesi cemel (deve) olarak okunmuş ve bu okunuşa istinaden deve olarak çevrilmişti. Cemil Meriç’in dikkatlerinden yola çıkarak, acaba bu kelimenin başka türlü bir okunuşu olabilir mi, eğer varsa bu okunuşun acaba halatla bir ilgisi var mıdır diye araştırmaya başladık.

Yanımda ilk başvuracağım sözlük, Ahter-i Kebir adlı sözlüktü. Oraya baktığımda bu kelimenin başka türlü de okunduğunu, bu okunuşun da El-cümmel olduğunu gördüm. Cümmel kelimesi “gemilerin kalın halatı” anlamına geliyordu. İşin garibi, Ahter-i Kebir’de yazıldığına göre İlk müfessirlerden, sahabiden İbn-i Abbas âyetteki bu kelimeyi cümmel (halat) olarak okumuştu.[2]

Ulaşabileceğimiz tesbitleri daha da belirginleştirmek ve sağlamlaştırmak amacıyla İlahiyat Fakültesine giderek oradaki arkadaşlarla da konuyu tartışmak istedim. Orada baş vuracağımız kaynaklar daha çoktu. Mevcut kaynaklara baktığımızda, gerçekten de bu kelimenin islâm alimleri tarafından değişik şekillerde okunduğunu, fakat umûmun, cumhurun görüşüne uyarak bu kelimeye deve manasını vermeyi tercih ettiğini gördük. İbn-i Kesir, bu ayetle ilgili tefsirinde bu kelimeyi değişik şekilde okuyan âlimlerle ilgili bilgiler veriyor: “ Ali b. Ebî Talha ve El- Ûfî isimli âlimlerin İbn-i Abbas’tan, yine Mücâhid ve İkrime’nin de İbn-i Abbas’tan rivayet ettiklerine göre, İbn-i Abbas, el-cemel kelimesini kalın urgan anlamıyla el-cümmel okumuştu. Said b. Cübeyr de bunu tercih etmişti.”[3]

Büyük müfessir Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır da tefsirinde bu konuya değiniyor ve meâli “deve (veya halat) iğnenin deliğinden geçinceye kadar..” şeklinde, kelimenin iki manasını da zikrederek veriyor ve bu kelimenin cümmel (halat) olarak da okunduğunu, bazı tefsircilerin halatı tercih ettiğini, fakat mânâ olarak deve’nin daha uygun olduğunu söyleyerek deve kelimesini tercih ettiğini söylüyor.[4]

Bir komisyon tarafından Türkçe olarak hazırlanıp Medine’de basılan Kur’an meâlinde de benzer şekilde dipnotlu bir açıklama bulunmakta. Yazarlar âyetin mealindeki mezkur kelimeyi deve olarak çeviriyorlar, fakat bir de dipnot düşerek kelimeye açıklık getiriyorlar. Yazarlara göre, meşhur olmayan kıraatlere göre kimileri bu kelimeyi deve olarak değil, kalın ip olarak tercüme etmişlerdir. Fakat onlar umumun kıraatine uyarak bu kelimeyi deve olarak tercüme etmeyi yeğlemişlerdir.[5]

En değişik tespitlerden biri Süleyman Ateş’e âit. Süleyman Ateş, Kılıç Kitabevi’nden çıkan Kur’an Meâli’nde bu ayetin mealindeki mezkur kelimeyi deve olarak tercüme ettikten sonra bir de dipnot düşerek şunları söylüyor: “Daha önceki baskılarda âyetin Arapça aslındaki El-cemel kelimesi İbn-i Abbas’ın tefsirine dayanarak El-cümmel (halat) diye tercüme etmiştik. İğne deliği ile halat arasındaki ilgi bu manayı tercih etmemize sebep olmuştu. Fakat sonradan İncil’de de: ‘Deve iğne deliğinden geçinceye kadar, yalanlayıcıların gök kapılarından geçemeyecekleri’ meâlindeki bir âyetin bulunduğunu görünce Cumhurun benimsediği mânâya dönmeyi gerekli gördük”[6].

Süleyman Ateş, en son olarak Yeni Ufuklar Neşriyattan çıkan meâlinde ise bu dipnotu da koymamakta ve âyetin meâlini açıklamasız olarak vermektedir. Süleyman Ateş hocamızın bu kelimeyi halat olarak okumaktan vazgeçmesine İncil’deki âyetin sebep olmasına biz hakikaten şaşırdık. İncil’deki bir okunuş (üstelik o da bir tercümedir), Kur’an’daki bir kelimenin tashihine nasıl kaynak teşkil ediyor, bunu da tam anlayamadık.

İncildeki bu âyetle ilgili Kitab-ı Mukaddes’e baktığımız da bu kelimenin aynı Cemil Meriç’in dediği şekliyle geçtiğini de müşahade ettik.[7]

Bizim bu konuda asıl ilgimizi çeken yönlerden biri de, Yunanca deve (kamelos) kelimesiyle halat (kamilos) kelimelerinin aynı kökten gelmeleri gibi, aynıyla Arapça deve (cemel) kelimesiyle halat (cümmel) kelimelerinin de aynı kökten gelmeleri, daha doğrusu yazılış olarak birbirlerine çok benzemeleri. Bu elbette dikkate şayan bir durum ve ilginç bir benzerlik. Bu benzerlik bir de Kutsal metinlere yansıyınca insanı daha da cezbediyor.

Biz bu yazımızla, tefsir hocalarımızın -konuya aşina olduklarını bilmekle beraber- Cemil Meriç’in tesbitlerinden de haberdar olmalarını ve konuyu bir defa daha ele almalarını hedefledik. Yoksa kutsal metinler üzerine bu kelime şöyle okunsun, böyle okunsun şekliyle teklifler de bulunmak ne haddimizdir, ne de ilmimiz buna müsâittir. Bir ilmî sahaya özgü çok özel dikkatleri, o sahanın ilim erbabı gözden kaçırabilir, diğer ilim dallarında çalışanların bir başka sahada kesb-i kemal ü hüner peşinde ömür tüketenlere bir katkı da bulunmasını faydalı bulduk. Gerisi ukalâlık olurdu.

Dursun Ali TÖKEL

[1] Meriç, Cemil, Umrandan Uygarlığa, İletişim Yay. , İstanbul 1996, s. 339.
[2] Ahter-i Kebir, Matbaa-i Amire, Dersaadet 1322, s. 272.
[3] İbn-i Kesir, Tefsirü’l Kur’an-ı Azim, Beyrut 1984, II. Cilt, s. 214. (Bu kaynağa ulaşmamızı ve gerekli bölümlerin tercümesini, İlahiyat Fakültesinde Tefsir Anabilim Dalında Araştırma Görevlisi olan sayın Mustafa Ünver’e borçluyuz. Araştırmamız boyunca bizden ilgi ve alâkasını eksik etmeyip gerekli kaynakların temininde yardımcı oldu. Kendisine teşekkür ediyorum.
[4] Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, Azim Dağıtım, İstanbul, Cilt 4, s. 37,39.
[5] Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Açıklamalı Tercümesi, ( Hazırlayanlar: Ali Özek, Hayrettin Karaman, Ali Turgut, Mustafa Çağırıcı, İbrahim Kafi Dönmez, Sadrettin Gümüş), Cidde, 1407-1987, s. 154.
[6] Ateş, Süleyman, Kur’an-ı Kerim Yüce Meâli, Kılıç Kitabevi yayın ve Dağıtım, Ankara, s.154, dipnot 1.
[7] Kitab-ı Mukaddes- Eski ve Yeni Ahit- , Matta, Bab 10, âyet 24, Kitab-ı Mukaddes Şirketi, İstanbul 1991.

"deve ve iğne deliği" muhabbetinin ihtilaflı bir konuyu oluşturduğu aşikar. Bunu herkesten çok iyi bilen Allah acaba Araf Suresi 40. ayetini bu ifadeler çıkartılmış halde aşağıdaki gibi söylemş olsaydı ne eksilmiş olurdu?:

“Bizim âyetlerimizi yalanlayıp da onlara karşı kibirlenmek isteyenler var ya, işte onlara gök kapıları açılmayacak, cennete giremeyeceklerdir! Suçluları işte böyle cezalandırırız.”

var mı herhangi bir eksiklik? yok.

ya herşey gerçekten de birbirinden kopyalanmış durumda ya da allah illa bizi şüphelendirip cehenneme koymaya kafayı takmış. :)